Hellenic Business

Η αυθεντική γραπτή επικοινωνία και αλληλογραφία του παγκόσμιας φήμης κορυφαίου Έλληνα μαθηματικού του 20ού αιώνα Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, με διακεκριμένους Έλληνες μαθηματικούς της εποχής του αποτελεί το νέο απόκτημα του Μουσείου Καραθεοδωρή στην Κομοτηνή.

Οι χειρόγραφες επιστολές ανταλλάχθηκαν στο διάστημα πριν από το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και κατά τη διάρκειά του, σε μια πολυκύμαντη και ταραγμένη περίοδο για όλη την Ευρώπη και για την κατοχική Ελλάδα, κατά την οποία ωστόσο οι Έλληνες επιστήμονες της εποχής συνέχιζαν να συνομιλούν και να αλληλογραφούν με συναδέλφους τους και να υπηρετούν την επιστήμη τους με το ίδιο πάθος και την ίδια φλόγα, παρά τις αντίξοες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες.

Ο Καραθεοδωρή διένυε την τελευταία δεκαετία της ζωής του και ήταν ήδη ένας καταξιωμένος επιστήμονας παγκόσμιας φήμης, έχοντας διανύσει μια πλήρη ακαδημαϊκή διαδρομή και όντας αναγνωρισμένος από όλα τα επιστημονικά ιδρύματα του εξωτερικού και μέλος των σπουδαιότερων Ακαδημιών της Ευρώπης. Η δεκατετράχρονη αλληλογραφία του, με τον θεωρούμενο ως κορυφαίο επιστήμονα του 20ου αιώνα τον Αλμπερτ Αϊνστάιν - η οποία φυλάσσεται στο μουσείο Καραθεοδωρή στην Κομοτηνή - και η αναγνώριση του έργου του από τον τελευταίο, τον κατατάσσει στους κορυφαίους της παγκόσμιας μαθηματικής επιστήμης.

Από τις αρχές μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα ο Κ. Καραθεοδωρή μεσουρανούσε στη Γερμανία, στο πανεπιστήμιο του Μονάχου και του Γκέτιγκεν, εν μέσω των τότε «αυτοκρατόρων» της επιστήμης όπως οι Max Plank, Albert Einstein, Herman Schwarz, George Fobenius, Erhard Schmit, Arnold Sommerfeld, Felix Klein, Hermann Minkowski, Arthur Rosenthal, David Hilbert, και πολλών άλλων σημαντικών που ξεπερνούν τους πενήντα. Αλληλογραφία κάποιων εξ αυτών για επιστημονικά προβλήματα με τον Κ. Καραθεοδωρή σώζεται στο Μουσείο Καραθεοδωρή στην Κομοτηνή.

Οι Νικόλαος Κρητικός και Δημήτριος Κάππος ήταν την ίδια περίοδο επίσης γνωστοί μαθηματικοί, ενώ ο Χρήστος Παπακυριακόπουλος βρισκόταν στο ξεκίνημα της πολύ σημαντικής για την επιστήμη των μαθηματικών, ακαδημαϊκής του καριέρας. Οι τελευταίοι ανήκαν στον «κύκλο» των ελλήνων μαθηματικών του 20ού αιώνα στους οποίους η Ελλάδα και η μαθηματική επιστήμη χρωστάει πολλά, των Μ. Στεφανίδη, Δημ. Χόνδρου, Νείλου Σακελάριου, Γ. Ιωακείμογλου, Ι. Καλιτσουνάκη, Π. Ζερβού κ.α.

Οι επιστολές έχουν σταλεί από τον Κ. Καραθοδωρή προς τον Χ. Παπακυριακόπουλο, στον οποίο έχει επίσης σταλεί αλληλογραφία και από τον έτερο διακεκριμένο καθηγητή μαθηματικών και μαθητή του Καραθεοδωρή, Δ. Κάππο, που το διάστημα εκείνο βρισκόταν στη Λειψία. Μεταξύ, των αποκτημάτων είναι και ένας ταχυδρομικός φάκελος με γραμματόσημο της εποχής που έχει σταλεί από τον Ν. Κρητικό προς τον Παπακυριακόπουλο.

Ο Νικόλαος Κρητικός, διδάκτωρ μαθηματικών και δάσκαλος του διακεκριμένου συναδέλφου του Χ. Παπακυριακόπουλου στο Πολυτεχνείο είχε δηλώσει για το έργο του Καραθεοδωρή:

«Όλα τα δημοσιεύματα του Καραθεοδωρή έχουν κάτι το πλαστικό και είναι καλοδουλεμένα, ακόμη και τα λιγότερο σημαντικά, με την αγάπη, την επιμονή και την ευσυνειδησία του καλού τεχνίτη, έτσι χαρίζουν στον αναγνώστη μίαν ανάλογη αισθηματική απόλαυση, όπως το καλομελετημένο με τελείωση παρουσιασμένο έργο τέχνης...».

Κι όμως, δεν μιλούσε για κάποιο φιλολογικό έργο, αλλά για ανώτερα μαθηματικά…

Η πολύτιμη αλληλογραφία περιήλθε στην κατοχή του μουσείου με πρωτοβουλία του μέλους του «συλλόγου φίλων Καραθεοδωρή», της μαθηματικού Πάολας Βαγιωνή, που τις αγόρασε σε δημοπρασία, έναντι σημαντικού ποσού και τις δώρισε στο Μουσείο.

Επιστολές Κ. Καραθεοδωρή προς Παπακυριακόπουλο

Οι επιστολές που απέκτησε το «Μουσείο Καραθεοδωρή» είναι αρκετές και τις επόμενες μέρες θα ξεκινήσει μια ταξινόμηση για την καλύτερη ανάδειξη και αξιοποίηση τους με τη βοήθεια του επιστημονικού συμβούλου Ν. Λυγερού που είναι ο πρωτεργάτης στο στήσιμο του μουσείου.

Ο πρόεδρος του συλλόγου Φίλων Κ. Καραθεοδωρή και υπεύθυνος του Μουσείου Αθανάσιος Λιπορδέζης δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι πρόκειται για «πολύτιμα ντοκουμέντα που προσθέτουν ακόμη μεγαλύτερο κύρος και εμβέλεια στην προσπάθεια για τη συλλογή σπανίων χειρογράφων, που αφορούν στη ζωή και το έργο του μεγάλου έλληνα μαθηματικού και της εποχής που έζησε».

Τα αποσπάσματα των επιστολών είναι ενδεικτικά της επαφής, που διατηρούσε ο Καραθεοδωρή με τους έλληνες συναδέλφους της εποχής του, οι οποίοι τον αντιμετώπιζαν με δέος και θαυμασμό για την επιστημονική του κατάρτιση και τα επιτεύγματά του.

Η πρώτη επιστολή, όπως συνάγεται από τα γραφόμενα, ανταλλάχθηκε ανάμεσα στον Καραθεοδωρή και στον Παπακυριακοπουλο, την 27η Ιουλίου 1937. Ο Καραθεοδωρή από το Μόναχο γράφει στον Χρήστο Παπακυριακόπουλο τις εντυπώσεις του για την πρώτη εργασία, που ο τελευταίος έγραψε ως τριετής φοιτητής, με τίτλο «Περί μιας δείκτριας των επίπεδων καμπύλων του Jordan». Ο Καραθεοδωρή ενθαρρύνει τον νεώτερο συνάδελφο του να συνεχίσει να γράφει και εύχεται να συναντηθούν και από κοντά, έχοντας για αυτόν ήδη πάρει συστάσεις από τον δάσκαλο του Νικόλαο Κρητικό. Το χειρόγραφο σημείωμα μεταξύ άλλων αναφέρει:

«Μόναχο, 27 Ιουλίου, 193

Φίλε, κύριε Παπακυριακόπουλε,

Μετά μεγάλου ενδιαφέροντος ανέγνωσα την εργασία σας η οποία είναι πάρα πολύ καλά συνταγμένη και βασίζεται, όσον δύναμαι να γνωρίζω, επί πρωτοτύπων ιδεών. Είναι βεβαίως άξια δημοσιεύσεως…».

Θα συναντηθούν στην Αθήνα λίγους μήνες μετά. Ο Κρητικός στέλνει επιστολή στον Χρήστο Παπακυριακόπουλο με την οποία τον καλεί για να συναντηθούν με τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, στο σπίτι της αδερφής του τελευταίου στην Κηφισιά. Όπως αφήνεται να εννοηθεί από την επιστολή Καραθεοδωρή εκεί γίνεται και η προσωπική τους γνωριμία. Λίγους μήνες μετά ακολουθεί και άλλη επιστολή του Καραθεοδωρή προς τον Παπακυριακόπουλο. Η αλληλογραφία τους θα συνεχιστεί και κατά τη διάρκεια της κατοχής και η συνέχεια της προδίδει την εξέλιξη του «μαθητού» αλλά και την ικανοποίηση του «δασκάλου».

Ο Καραθεοδωρής του γράφει από το Μόναχο στις 5 Ιουλίου 1938:

«Φίλε Παπακυριακόπουλε,

Έλαβα και τας δύο εργασίας σας. Την δευτέραν (εργασία) την ανέγνωσε ο κ. Κρητικός με τον οποίο συνεζήτησα σήμερον το απόγευμα. Υπάρχουν ελάχιστα σημεία εις τα οποία μικραί αλλαγαί θα ήσαν επιθυμηταί…».

Παρακάτω ο Καραθεοδωρή δίνει οδηγίες : «Φαντάζομαι ότι δεν θα είναι δύσκολον… εις τον τρισδιάστατο χώρον… καμπύλην…εις τα επίπεδα Χ1,Χ2,…». Ο Καραθεοδωρή προσθέτει: «Θα σας την επιστρέψω πάλι με τας σημειώσεις μας».

Τα πράγματα θα αλλάξουν όμως σύντομα στην Ευρώπη και η …επιστροφή των εργασιών δεν θα είναι …αυτονόητη. Στις 8 Αυγούστου 1942 ο Καραθεοδωρή απαντά στον Παπακυριακόπουλο ότι παρέλαβε μια ακόμη εργασία του, η οποία, όπως ο ίδιος αναφέρει, έφτασε στα χέρια του μέσω του διακεκριμένου μαθηματικού Δημητρίου Κάππου. Εξαίρει την εργασία του Παπακυριακόπουλου και του απαντά σε ανάλογο ύφος, με την προηγούμενη. Οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, ωστόσο, η κατοχή στην Ελλάδα, ο πόλεμος στην Ευρώπη, οι δυσκολίες συγκοινωνίας και επικοινωνίας διαφαίνονται μέσα από την τελευταία παράγραφο της απάντησης Καραθεοδωρή:

«…Ελπίζω να ευρεθεί κάποτε τρόπος να σας την επιστρέψω…».

Στις 9 Σεπτεμβρίου του 1942 ο Παπακυριακόπουλος παίρνει το γράμμα του μαθηματικού Δημήτρη Κάππου από τη Λειψία της Γερμανίας. Τον προσφωνεί «Αγαπητέ Χρίστο…» του απευθύνεται στον ενικό και τον συγχαίρει «διότι παρόλας τας δυσκολίας του πολέμου επέτυχες να δημοσιεύσεις τη διατριβή σου» και του διαβιβάζει τις ευχές του «σύντομα να αναγορευτείς διδάκτωρ». Ο Κάππος σημειώνει ότι μόλις τελείωσε μια σημαντική εργασία του, που - όπως γράφει - την αφιερώνει «εις την επέτειο των γενεθλίων του κ. Καραθεοδωρή…». Στέλνει τέλος «πολλούς χαιρετισμούς» στον Βασιλείου, τον Κρητικό και σε έναν ακόμη συνάδελφό του.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας κορυφαίων επιστημόνων και διπλωματών από την Αδριανούπολη, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς παγκοσμίως και προνομιακός συνομιλητής εξαιρετικά λαμπρών προσωπικοτήτων στο χώρο της διεθνούς επιστήμης. Γεννήθηκε στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου1873 σπούδασε στο Βέλγιο, το Παρίσι και το Λονδίνο και 1898 εργάστηκε ως ειδικός επιστήμονας στα μεγάλα αρδευτικά έργα του Νείλου, όπως το φράγμα του Ασιούτ και του Ασουάν. Στην Αίγυπτο του δίνεται η ευκαιρία να μετρήσει την πυραμίδα του Χέοπα, για την οποία εξέδωσε σχετική εργασία. Στράφηκε στα μαθηματικά σε ηλικία 27 χρονών και έως τα 31 του είχε καταπλήξει τον κόσμο με την εργασία του διδακτορικού του ‘‘ Veder die diskontinuierlichen L o sungen in der Variationsrechnung ’’ (Περί ασυνεχών λύσεων στο λογισμό των μεταβολών) που προκάλεσε δέος στην παγκόσμια επιστημονική οικογένεια.

Η συμβολή του Καραθεοδωρή στη μαθηματική επιστήμη αποτιμάται ως μοναδική. Δίχως αυτή, πολλές πρωτοποριακές θεωρίες θα είχαν μείνει στάσιμες και ατελείς. Τον Σεπτέμβρη του 1916 ο Κ. Καραθεοδωρή ανταποκρίνεται άμεσα σε τρεις δυσκολίες που συνάντησε ο Αλμπερτ Αϊνστάιν στη διατύπωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας και του απαντά. Σε μία επιστολή αντίγραφο της οποίας βρίσκεται στα αρχεία του μουσείου Κ. Καραθεοδωρή γράφει:

«Αξιότιμε κύριε συνάδελφε!

Θεωρώ την παράγωγό σας υπέροχη. Αρχικά με δυσκόλεψε ένα μικρό γραφικό λάθος που βρισκόταν στην δεύτερη σελίδα. Τώρα όμως κατανοώ τα πάντα. Θα έπρεπε να δημοσιεύσετε την θεωρία μ’ αυτήν την μορφή στο Αnnalen der Physik, γιατί οι Φυσικοί συνήθως δεν γνωρίζουν τίποτε για το αντικείμενο αυτό, όπως και εγώ άλλωστε. Θα πρέπει να σας φάνηκα με την επιστολή μου σαν τον Βερολινέζο εκείνο, ο οποίος μόλις τώρα ανακάλυψε το Γκρούνεβαλντ και ρωτάει αν υπήρξαν ποτέ άνθρωποι εκεί μέσα.

Αν θέλετε δε να κάνετε τον κόπο να μου αναπτύξετε και τους κανονικούς μετασχηματισμούς θα βρείτε στο πρόσωπό μου έναν ευγνώμονα και συνειδητό ακροατή. Κι αν επιπλέον λύσετε το πρόβλημα των κλειστών χρονικών γραμμών, τότε προσκυνώ σας. Εδώ κρύβεται κάτι, με το οποίο αξίζει να ασχοληθούν οι κορυφαίοι.

Τους εξαιρετικούς μου χαιρετισμούς

Δικός σας Α. Αϊνστάιν».

Σε άλλη επιστολή τον Σεπτέμβρη του ίδιου έτους, ο Αϊνστάιν του γράφει:

«Θα θέλετε να σκεφτείτε κάτι για το πρόβλημα των κλειστών χρονογράμμων; Εκεί βρίσκεται το κέντρο του άλυτου μέχρι τώρα προβλήματος του χωροχρόνου;».

Ο Καραθεοδωρή απαντάει με άνεση στον Αϊνστάιν, αφού ο λογισμός των μεταβολών είναι «το βασίλειό του» αποσπώντας από αυτόν τα πλέον εγκωμιαστικά σχόλια,, αφού μ’ αυτό τον τρόπο του έδινε το διαβατήριο για να πάει στη θεωρία της σχετικότητας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Κ. Καραθεοδωρή έχει κάνει μία περίφημη εργασία για την ειδική θεωρία της σχετικότητας με τίτλο “ Axiomatik der speziellen Relati - vit atstheorie” (Αξιώματα της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας).

Όταν ο Καραθεοδωρή δημοσιεύει την εργασία του, το πρώτο συγχαρητήριο τηλεγράφημα θα το πάρει από τον Αϊνστάιν : «Αγαπητέ συνάδελφε με καταπλήξατε…».

Γι’ αυτό το έργο ο καθηγητής Lars του Harvard σημειώνει: «Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή ήταν ένας από τους αρχηγούς μαθηματικούς οι οποίοι στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα δημιούργησαν τα θεμέλια για τη μελλοντική ανάπτυξη των μαθηματικών που κινδύνευαν να παραμείνουν στάσιμα».

Στο λίγο διάστημα, που έμεινε στην Ελλάδα, κληθείς το 1929 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο Κ. Καραθεοδωρή πρόλαβε να βάλει τις βάσεις για την θεμελίωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Ως το 1984 τα πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης λειτουργούσαν με βάση δικό του κανονισμό. Ατυχώς, η Ελλάδα της εποχής αποδείχθηκε μικρή, εμπαθής και αδύναμη για να κρατήσει κοντά της την παγκόσμια αυτή μαθηματική διάνοια και ο Καραθεοδωρή επέστρεψε στο Μόναχο, όπου μετεκπαίδευσε αρκετούς έλληνες μαθηματικούς, μεταξύ αυτών και τον μαθητή του Δημήτριο Κάππο και πολλούς άλλους που δίδαξαν σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια.

Στα μοναδικά του έργα, που όλα έχουν τυπωθεί στα γερμανικά περιλαμβάνεται η θεωρία “SOMAS”.Το έργο αυτό είναι πρωτότυπα μαθηματικά του Καραθεοδωρή. Ο τίτλος είναι από την ελληνική λέξη σώμα και τα αυθεντικά χειρόγραφα αυτού του έργου βρίσκονται στο μουσείο Καραθεοδωρή. Επίσης η περίφημη εργασία με τίτλο:

“Axiomatik der speziellen Relati - vit atstheorie”. (Αξιώματα της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας), εργασίες επάνω στη θεωρία των μιγαδικών συναρτήσεων, πραγματικών συναρτήσεων, σύμμορφες απεικονίσεις κλπ. Στις βιβλιοθήκες γερμανικών πανεπιστημίων υπάρχουν ακόμα και σήμερα στη διάθεση των φοιτητών τα άπαντα Καραθεοδωρή σε πεντάτομη πολυτελή έκδοση. Θεωρήματα Καραθεοδωρή δεν υπάρχουν μόνο στα μαθηματικά αλλά και στη Φυσική. Οι θεωρίες του στη θερμοδυναμική, γεωμετρική οπτική και στατική μηχανική είναι σπουδαίες και σημαντικές.

Δυστυχώς, τα βιβλία του Κ. Καραθεοδωρή, που σήμερα οι Έλληνες επιστήμονες τα διδάσκονται από τις γερμανικές τους εκδόσεις, δεν έχουν ακόμη μεταφραστεί στα ελληνικά και το μουσείο ελπίζει ότι κάποια στιγμή αυτό θα συμβεί εάν υπάρξει σχετική χορηγία.

Ο Χρήστος Παπακυριακόπουλος

Ο Χρήστος Παπακυριακόπουλος εισήχθη το 1932 στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στο τμήμα πολιτικών μηχανικών, αλλά ο καθηγητής του Ν. Κρητικός βλέποντας τις τεράστιες δυνατότητές του στα μαθηματικά, τον έπεισε να ασχοληθεί κυρίως με τα μαθηματικά, με την ελπίδα και την διαίσθηση ότι είχε πολλά να προσφέρει με το μεγάλο του ταλέντο στον συγκεκριμένο τομέα της επιστήμης. Ο Παπακυριακόπουλος μεταγράφηκε στο Μαθηματικό Αθηνών. Ο κλάδος των μαθηματικών που τον μαγνήτισε κυριολεκτικά ήταν η Τοπολογία.

Εργαζόταν για ένα χρονικό διάστημα στο Ε.Μ.Π. ως βοηθός και καθηγητής και απολύθηκε το 1945 ως αριστερός. Αναγκάστηκε να μεταβεί στο Πρίνστον, όπου επιδόθηκε στην έρευνα, έχοντας στη διάθεσή του τη μεγάλη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου. Δεν είναι λίγες οι διεθνείς μεγάλες τιμητικές διακρίσεις του Χ. Παπακυριακόπουλου για την έρευνά του στην

Αλγεβρική και Γεωμετρική Τοπολογία

Ο Δημήτριος Κάππος

Όπως μας πληροφορεί ο μαθηματικός Μιχάλης Χορταρίδης, μέλος του συνδέσμου φίλων Καραθεοδωρή και πρώην καθηγητής του Αρσάκειου Αθηνών, ο Δημήτριος Κάππος γεννήθηκε στο Λιδωρίκι Δωρίδος στις 27 Σεπτεμβρίου το 1904. Ο Κάππος πήρε το πτυχίο του μαθηματικού το Δεκέμβριο του 1927 και διορίσθηκε αρχικά στο γυμνάσιο της γενέτειράς του και μετά στη Θεσσαλονίκη, ως καθηγητής μαθηματικών στην Μέση Εκπαίδευση.

Το 1932 ήρθε πρώτος σε διαγωνισμό του υπουργείου Παιδείας μεταξύ καθηγητών μαθηματικών και πήρε υποτροφία για μετεκπαίδευση στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου (1934-1938), όπου και του δόθηκε η ευκαιρία να μετεκπαιδευτεί κοντά στον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, που ήταν η κορυφαία φυσιογνωμία της παγκόσμιας μαθηματικής διανόησης. Ο Κάππος θυμάται με ευγνωμοσύνη το δάσκαλό του κοντά στον οποίο μαθήτευσε επί μια πενταετία (1934-1938).

Η μετέπειτα επικοινωνία τους ήταν συνεχής. Το 1938 ο Κάππος επιστρέφει στην Ελλάδα, ως διδάκτωρ των Μαθηματικών.

Το 1952 η Φυσικο-μαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών εξέλεξε τον Δ. Κάππο έκτακτο εντεταλμένο καθηγητή της Α΄ Τακτικής Έδρας των Μαθηματικών και τον Μάιο του 1956 παμψηφεί τακτικό καθηγητή της ίδιας έδρας.

Το ερευνητικό έργο του Δ. Κάππου της περιόδου 1938 - 1960 είχε διεθνή αναγνώριση και αυτό μαρτυρείται από τις πολυάριθμες αναφορές στις εργασίες του από διαπρεπείς μαθηματικούς.

Τον χειμώνα του 1985 στο Μόναχο και ενώ ολοκλήρωνε το έργο του Probabilistic Methods in Quantum Mechanincs έκλεισε τα μάτια του για πάντα, αφήνοντας πίσω του πλούσια πνευματική και κοινωνική παρακαταθήκη.